Brief 151

Vragen over leven en dood, epicuristische overwegingen over abortus en euthanasie.

Beste K.

Onlangs wisselden we van gedachten over de abortuskwestie. Er is veel over tedoen., zeker als je allerlei nieuws uit de VS. verneemt of nieuwsover acties bij abortusklinieken in Nederland.

Bezwaren tegen abortus in de VS. en West-Europa komen voornamelijk uit de hoek van groepen mensen met vormen van christelijke levensovertuiging. Het belangrijkste argument tegen abortus is dat naar het idee van deze mensen abortus iets is wat ingaat tegen de wetten van God. Zij zijn van mening dat zaken rond geboorte en dood nooit door mensen ‘geregeld’ mogen worden. De God, waarin deze mensen geloven, heeft de autoriteit om in de schepping in te grijpen, de mensen, als eenvoudige schepsels dus niet. Deze gedachtegang gaat ook over ziekten, althans de bestrijding ervan door bijvoorbeeld vaccinaties.We discussieerden onlangs nog over de vraag of bezwaren tegen covid-19-vaccinaties en bezwaren tegen poliovaccinaties iets met elkaar te maken hebben. Ik herinner mij Tv-debatten met vertegenwoordigers van gereformeerde kerken waarin zij uitgebreid uitlegden waarom zij bezwaren tegen covid-19-vacinaties van de kansel afriepen. Als ik het goed begrepen heb werd naar voren gebracht dat een vaccin, of vaccinatie, iets is dat tegen de schepping van God in zou druisen. Ik herinner mij de zieke kinderen met polio: voor het leven door allerlei verlammingen getekend. Hun ouders maakten opgrond van hun geloof bezwaar tegen vaccinatie…

Er zijn gelijkluidende argumenten die je hoort bij discussies over zaken rond euthanasie. Ook het leven verlaten zou ‘in God's handen liggen en mensen mogen zich daar helemaal niet mee bemoeien. Je noemde pas nog de omstandigheden waaronder een goede vriend van je overleed: een lang sterfbed, een verpleeghuis met teveel wisselend en ondeskundig personeel, veel pijn, niet bereikbare artsen, kortom alle pech en ellende bij elkaar. Je kunt je afvragen dat als dit alles‘God's wil’ is met wat voor een God we dan te maken hebben.

We hebben veel gepraat over vraagstukken rond godsdiensten en vooral de betekenis van godsdiensten voor ons leven2.Het is wel min of meer gemeengoed binnen onder meer kringen van antropologen godsdienst op te vatten als een belangrijk bindmiddel tussen mensen. Zoals ik het nu zie is religie een tegenwicht tegen alle onzekerheid die aan ons bestaan ten grondslag ligt. Dit tegenwicht heeft twee kanten: enerzijds zijn er godsdiensten die een compleet zicht geven op wie we zijn, waar we vandaan komen en waar we heen gaan, anderzijds bieden godsdiensten een leefregel,voorschriften over hoe samen te leven. Deze leefregels variëren tussen strenge voorschriften met soms de doodstraf bij overtreding tot algemene richtlijnen met grote nadruk op eigen verantwoordelijkheid. Nu denk ik dat de theorieën die godsdiensten leveren over de werkelijkheid, en dus ook over hoe wij in elkaar zitten, naar het rijk der fabelen kunnen worden verwezen.Wetenschappelijk onderzoek en daarmee gepaard gaande inzichten geven een heel ander beeld, hoezeer dat beeld ook aan wijzigingen onderhevig is. Waar het gaat om leefregels is volgens mij sprake van heel iets anders: hier worden in het algemeen voorschriften voor samen leven gegeven die allerlei (onnodig) ongemak tegengaan. Ik moet hier wel een en ander nuanceren. Het is niet zo dat theorieën over de werkelijkheid binnen godsdiensten helemaal los staan van voorgeschreven leefregels. Er waren (en er zijn nog) religieuze systemendie bijvoorbeeld zelfverminking of mensenoffers voorschreven omdat die pasten in een beeld van goden die de werkelijkheid sturen. Ik herinner mij dat in mijn roomskatholieke omgeving op vrijdag altijd vis werd gegeten (vond ik heerlijk!) omdat binnen het roomslatholieke geloof de vrijdag als een wekelijkse dag voor vasten (?) werd beschouwd. Er zijn nog veel meer (soms anekdotische soms echt dramatische) samenhangen te vinden maar ik laat het hierbij.

Het is duidelijk dat een ethiek op epicuristische grondslag niet betekent dat godsdiensten, levensovertuigingen, ideologieën zo maar opzij worden gezet. Wel zijn de wereldbeelden, uitspraken over de werkelijkheid dikwijls onjuist en in tegenspraak met allerlei ontdekkingen. Veel leefregels, daarentegen, zijn belangrijk, en dan vooral die leefegels die onnodig ongemak in leven en samenleven van mensen voorkomen. Ik heb je eerder uitgelegd dat volgens mij allerlei religieuze, levensbeschouwelijke, ideologische zaken mensenwerk zijn. Dus ook de voorschriften over leven en samenleven.

Je vraagt terecht hoe ik nu denk over abortus, euthanasie en andere zaken rondom leven en dood. Uiteindelijk zijn wij, mensen, die bepalen of leven in de baarmoeder wel of niet wordt beëindigd. Dit geldt ook voor zaken rond de beëindiging van een geleefd leven. Het is uiteindelijk de persoon zelf die het laatste woord heeft, dus de zwangere vrouw of de persoon die wel of niet verder wil leven. Maar elke mens leeft in een omgeving, een maatschappij waarbinnen normenen waarden, ook in rechtsregels, zijn gedefinieerd. Deze normen en waarden hebben ook betrekking over zaken rond leven en dood.

In ons maatschappelijk systeem (Nederland, wellicht ook in gelijkaardige landen) hebben wij een parlement dat ons vertegenwoordigt. Daarin zijn mensen aanwezig die diegenen vertegenwoordigen die geloven dat er een wet van God, van een externe regisseur, bestaat. Er zijn er ook die dat helemaal niet geloven. Een epicuristische ethiek betekent dat binnen algemene regels het aan ieder afzonderlijk toegestaan is zelf keuzen rond leven en dood te maken. Dit betekent dus ook dat (groepen) mensen kunnen kiezen voor een vermeende regel van een God, een externe regisseur. Maar het is niet zo dat algemene regelgeving (grondwetten e.d.) als het ware ‘gedicteerd’ worden door hen die in de een of andere externe regisseur geloven. Een epicuristischeg rondwet zou het wel mogelijk maken dat binnen bepaalde groepen van mensen men naar bepaalde waarden en normen leeft. Het is echter niet zo dat binnen die groepen wetten kunnen worden ‘opgelegd’ ,navolging kan worden afgedwongen met allerlei middelen. Dit is in strijd met een grondwet op epicuristische grondslag.. Je zou kunnenzeggen dat een epicuristische grondwet aan iedere persoon vrijheid van beslissen en handelen mogelijk maakt voor zover die vrijheid onnodig ongemak bij de persoon zelf en bij anderen tegengaat.

Ik geef toe, het is op dit punt droevig gesteld in de wereld. Als ik mij beperk tot abortus dan zie ik bewegingen in de Verenigde Staten die haaks staan of de epicuristische gedachte die ik aanhang. Er zijn staten die abortus ronduit verbieden, op grond van vooral religieuze argumenten: de mens heeft niets te vertellen over ongeboren leven, dit ligt enkel in Gods hand. Aan de andere kant is er China: daar was lange tijd  sprake van gedwongen abortus op grondvan de zogenaamde ‘eenkindpolitiek’. Van persoonlijke beslissingsvrijheid was daar op dit punt dus absoluut geen sprake…

Abortusis dus een zaak die de zwangere vrouw enkel zelf aangaat. Alleen zij kan beslissen wel of niet een abortus te ondergaan. De omgeving, de samenleving waarin zij zich bevindt moet het haar mogelijk maken tot een zelfstandig besluit te komen.

Nu euthanasie. Ik heb in mijn werkend leven heel wat mannen en vrouwen meegemaakt die uit het leven wilden stappen. Een aantal heeft de daad bij het woord gevoegd. Ik zie je bedenkelijk kijken, maar realiseerj e wel dat bijna elke persoon korte of langere tijd met deze gedachten rondloopt. Nu is mijn ervaring dat een open gesprek hierover tot meer helderheid, aanscherping rond zelfdodingsplannenkan leiden. Ik hield mijn studenten (en mijzelf) steeds voor dat de gesprekspartner zich moet onthouden van waardeoordelen, zo van ‘zou je dat nu wel doen’, ‘denk aan je partner en kinderen’, ‘is het geen schande voor je familie’ en dergelijke. Dit onbevooroordeeld zijn (in technische termen noemden wij dit een ‘socratische dialoog’) geeft degene die met deze gedachten rondloopt alle vrijheid om voors en tegens en andere overwegingen uit te spreken. Dit kan soms betekenen dat toch voor zelfdoding wordtgekozen.

Ik zag je bedenkelijk kijken toen we het hierover hadden. Ik heb jegezegd dat ook ik vind dat de uitwerking van een zelfdoding op anderen ronduit vreselijk kan zijn, denk aan de machinist in de trein die over iemand heen rijdt, denk aan de schoolklas met kinderen die getuige zijn van iemand die van een naburige flat springt, denk aanhet familielid die een opgehangen broer of zus aantreft, en nog veelmeer. Juist deze ellende is te vermijden wanneer je vanuit een epicuristische ethiek deze zaken benadert. Net zoals bij abortus ligtde keuze voor leven of dood enkel bij de afzonderlijke mens. Deze keuze moet in vrijheid kunnen worden genomen. Zoals ik al eerder aangaf: het is de taak van de wetgever die omstandigheden te scheppenwaarbinnen die vrijheid is gegarandeerd. In een eerder essay (toegezonden aan alle fracties binnen de Tweede Kamer) heb ik gepleit voor een zogenaamd 'besluithuis' binnen instellingen voor psychiatrische behandeling, naast een mogelijkheid om, onder medisch toezicht, het eigen leven te beëindigen.

Voor beëindiging van het leven bij ernstige (dodelijke) ziekte, ouderdom en dergelijke is het uiteindelijk de persoon zelf die een besluit neemt. Ook hier geldt dat de overheid alles in het werk moet stellenom die eigen keuze, besluitvorming mogelijk te maken. Daarnaast dienen middelen beschikbaar te zijn die een goede zelfdoding mogelijkmaken, met de nodige medische ondersteuning. De ellende, die ik jouw noemde, kan dan worden vermeden.

Hetbasisuitgangspunt bij dit alles is dat onnodig ongemak bij mensen moet worden vermeden. Hieronder vallen uiteraard ook vormen vanzelfdoding waarbij geen of nauwelijks sprake is van een eigen afgewogen keuze. Om dit te voorkomen is het van belang om de weg naarzelfdoding langs bepaalde procedures te laten lopen. Het kan niet zozijn at een persoon zomaar, spontaan of onder allerlei vormn van dwang van buiten, zijn leven beëindigd. In alle gevallen moet worden vastgesteld of er echt een goede afweging heeft plaatsgevonden en dat het uiteindelijk de persoon zelf is die heeft besloten. Dit betekent dat een verantwoording naar de samenleving noodzakelijk is. Er zullen dus mensen nodig zijn die aan de samenleving rapporteren dat bij een zelfdoding sprake is van een uiteindelijk vrije, persoonlijke keuze en dat daarmee men zich heeft gehouden aan de grondwet.

Eigenlijkis binnen en epicuristisch ingerichte samenleving een voortdurende zelfkritische bezinning nodig op leefregels en hoe die onnodig ongemak bij mensen wel of niet wegnemen. Het is aan onder meer juristen om hier procedures voor te ontwikkelen.

1Dit en volgende essay(s) maken deel uit van de reeks ‘Brieven aan K.’ Eerder verschenen: Clemens Janzing (2015), Brieven aan K., Amsterdam, Brave New Books/De Singel; Clemens Janzing ( 2017), Manieren van achter geraniums zitten. Brieven aan K. II, epicuristische verkenningen.Amsterdam,Brave New Books/De Singel.

2Zie ook: Clemens Janzing (2020), Waarom religie?. Essay.In: www.cjanzing.nl